Bont & Blauw
De Oorsprong van Amsterdams Bont
Amsterdams Bont is de benaming voor oosters porselein dat in de 18e eeuw kleurrijk werd overschilderd. Maar anders dan bij b.v. Delfts Blauw is de naam een raadsel, want zover bekend werd er in Amsterdam geen porselein overschilderd. In elk geval is hierover in de literatuur weinig te vinden. Een belangrijk artikel is dat van W.J. Rust. Hij schrijft in 1965: “De benaming Amsterdams bont is echter wel heel vreemd en ik weet er waarlijk de oorsprong niet van.”[1] Hij besluit zijn artikel met: “Wellicht worden na verschijning van deze bijdrage nog niet gepubliceerde ontdekkingen, onder andere op archivalisch gebied, aan het licht gebracht. Misschien zou deze publicatie dan een vervolg kunnen krijgen of geheel gewijzigd dienen te worden.” Welnu, ik meen het raadsel te hebben opgelost.
Maar waar komt de naam vandaan? Tegenwoordig kun je op Delpher.nl gemakkelijk uitzoeken wanneer een naam of uitdrukking voor het eerst op schrift verscheen.[2] Voor zover ik kan nagaan was dat in 1917, toen een zeker ‘M’ In een artikel over handelstermen voor verschillende vormen aardewerk schreef: "Misschien kan hier nog even gewezen worden op het z.g. ‘Amsterdamsche Bont’. Dit is Chineesch porcelein met zeer eenvoudig blauw décor. Hier overheen (en zelfs zeer willekeurig) werd ’n ander décor in kleuren ingebrand, meest van een half Europeesch, half Oostersch ontwerp. Appelplukkers, scheepjes enz. Het is ’n geheel apart staand soort van porcelein. Waar de naam Amsterdamse Bont vandaan komt, is moeilijk te zeggen.”[3] Het zou me niet verbazen als die ‘M’ de heer Mak van Waay was, een antiquair uit Dordrecht die de naam zelf had bedacht om orde te scheppen in de verwarrende namen voor verschillende soorten porselein. Hoe dan ook, ik heb geen eerdere vermelding kunnen vinden.
Waar werd het geproduceerd? Waarom zou je iets ‘Amsterdams’ noemen als het daar niet vandaan komt? Als het in Amsterdam gemaakt werd, dan moeten daar sporen van terug te vinden zijn, en die zijn er ook! In de 18e eeuw mochten er in Amsterdam alleen met toestemming van het stadsbestuur ovens of open vuren geplaatst worden. De aanvragen en toestemming hiervoor werden bijgehouden in het minuutregister van schout en schepenen, die op de website van het Amsterdamse gemeentearchief zijn te raadplegen.[4] Het blijkt dat van 1757 tot en met 1785 achtmaal toestemming werd gevraagd- en verleend voor de plaatsing van porseleinovens. (Waarschijnlijk meer, maar dat is niet meer na te gaan omdat het register van mei 1765 tot januari 1772 –zeven jaar!– ontbreekt).
|
Overzicht van gevonden aanvragen & permissies voor plaatsing van ovens door porseleinschilders in het minuutregister:
|
Wie waren die aanvragers? Dat blijken drie asjkenazische joden te zijn: Abraham Alexander[5] was de initiatiefnemer met drie aanvragen, 15 jaar later gevolgd door Hartog Abrahams, die vier aanvragen deed. De derde, Michiel Abrahams[6] diende slechts eenmaal een aanvraag. Het betrof een droogoven die al geplaatst was, zonder de benodigde toestemming. Michiel was de oudste zoon van Abraham, die mogelijk ziek was en later dat jaar overleed. Dat zou verklaren waarom die aanvraag erbij was ingeschoten. Je zou denken dat Hartog óók een zoon van Abraham was, maar daar kan ik geen aanknopingspunt voor vinden. Ze werkten vast niet alleen. Bij de tweede aanvraag in 1762 staat expliciet vermeld: “Geven reverentelijk te kennen Abraham Alexander & Comp. …” Met acht ovens verspreid over vier locaties moeten er een groot aantal personen meegewerkt hebben.
Verspreiding van porseleinovens in Amsterdam
Opvallend is dat al in 1734, nog voor de eerste aanvraag, de toevoeging P’osjtêlijn (Sjlindêrêr) al verschijnt in de joodse burgerlijke administraties.[7,8] Daarna komt de naam (op alle mogelijke wijze geschreven) steeds vaker voor in de archieven. Meerdere families verbonden hun naam aan het porselein. Zo zijn er grofweg vijf te onderscheiden, waarvan een aantal door huwelijk met elkaar was verbonden:
Je kunt wel stellen dat het een grote joodse huisindustrie betrof, waarbij meerdere families samengewerkten. Rust zegt hierover: “De productie van porselein met Amsterdams bont-decor moet enorm groot geweest zijn…”[9] Maar het duurde niet erg lang. De concurrentie met vooral het Engelse porselein werd te groot. Na 1785 werden er geen aanvragen voor ovens meer gedaan, hoewel een enkeling zich tot in de 19e eeuw met porselein bezig bleef houden.[10]
Blijft over de vraag hoe een paar Asjkenazische joden aan de kennis en techniek kwamen voor het produceren van Amsterdams Bont. In Delft was de faience-industrie al in de 16e eeuw tot grote bloei gekomen. Om te kunnen blijven concurreren met Aziatische porselein werden nieuwe technieken en procedé’s ontwikkeld en rond 1700 begonnen een aantal ceramisten te experimenteren met overdecoratie van oosters porselein.[11,12,13] Biancalana[14] noemt als bijvoorbeeld: Jeremias Godtling, Jan Verhaast, en Gerrit van der Kaade die van 1705 tot 1740 ingeschreven stond bij het Delftse Sint Lucas Gilde als pottenbakker en handelaar in "Oost indiese posteleijne". Maar het is niet waarschijnlijk dat de Amsterdamse porseleinschilders daar hun kennis hebben opgedaan. Dat hoefde ook niet, want in 1729 trok de Delftse pottenbakker Elias Colier naar Amsterdam om met de zus van de porseleinhandelaar Daniel Raap te trouwen. En nog datzelfde jaar kreeg hij toestemming voor het plaatsen van een porseleinoven op het Roeterseiland[15]. Daarmee was hij de eerste porseleinschilder in Amsterdam.
“Geeft met behoorlijke onderdanigheid te kennen Elias Colier, wonende binnen deze stad dat hij Suppl. Mede heeft uitgevonden en met weynig personen tot Delft eenigentijd aldaar geoefend de kunst om porceleyn te gloeien, en zodanig coleuren te geven als zij des goedvinden, dat daartoe een oventje nodig is…”
Hoewel het overschilderen en moffelen van porselein niet zo ingewikkeld is[16] komt er toch het een en ander bij kijken. Je mag aannemen dat Colier daarvoor hulpkrachten inhuurde, en die waren er volop in de jodenbuurt. Ik stel me zo voor dat een paar handige joden die Colier hielpen, de kunst bij hem hebben afgekeken en later voor zichzelf begonnen zijn.
Al met al kan men concluderen dat in Amsterdam zo’n zo’n 30 jaar lang op grote schaal porselein werd overschilderd en gemoffeld, met behulp van minstens acht ovens op vier locaties – voldoende om de naam voor hun product te rechtvaardigen: Amsterdams Bont kwam gewoon uit Amsterdam!
Referenties:
[1] W.J. Rust; Een classificatie van Amsterdams bont in Mededelingenblad Vrienden van de Nederlandse ceramiek no. 41; 1965; p.9 - 21. Quote is van p.10 noot 4.
[2] www.delpher.nl
[3] Oude kunst; een maandschrift voor verzamelaars en kunstzinnigen, jrg 2, no.11, 01-08-1917 p.330 – ‘M’ was waarschijnlijk de heer S.J. Mak van Waay, die waarschijnlijk orde wilde brengen is de vele verwarrende benamingen voor verschillende soorten porselein. Overigens verscheen dezelfde tekst verscheen dat jaar ook nog tweemaal in De Hollandsche Revue:
De Hollandsche revue jrg 22, 1917, no 9, 23-09-1917 p.529
De Hollandsche revue jrg 22, 1917, no 12, 23-12-1917 p.730
[4] Gemeentearchief Amsterdam, 5061 Inventaris van de Archieven van de Schout en Schepenen, 1287-1300 Schep. Minuut reg. Der requesten… 1709 - 181 Hier zijn vanaf 1757 de volgende aanvragen te vinden:
1. KLAC01979000131 1757 Actum den 11 Junij Abraham Alexander
2. KLAC02008000078 1762 Actum den 25 February Abraham Alexander & Comp
3. KLAC01953000006 1772 Actum den 9 Sept Hartog Abrahams
4. KLAC01953000027 1772 Actum den 17 January Abraham Alexander
5. KLAC01953000130 1776 Actum den 7 May Michiel Abrahams
6. KLAC01953000189 1778 Actum den 27 May Hartog Abrahams
7. KLAC01953000244 1780 Actum den 6 Juny Hartog abrahams
8. KLAC01973000126 1785 Actum den 3 may Hartog Abrahams
[5] Zie https://www.dutchjewry.org/genealogy/ashkenazi/3789.shtml
[6] Zie https://www.dutchjewry.org/genealogy/ashkenazi/6584.shtml
bij de aanvraag staat vermeld ‘onkundig wesende tot het stellen van een Extra vuurplaats, alvorens te hebben permissie van Weld’. Achbt.’ , het oventje stond er kennelijk al.
[7] De begraafboeken van Zeeburg, Jits van Straten (2000). Uitgever: Stichting Bevordering Onderzoek Joodse Historische Bronnen. ISBN: 9789080324428.
p.172: op [31-10-1734], zoon van Nathan P’osjtêlijn
p.44: op [17-12-1751], Abraham Boas P’osjtêlijn
p.44 op 29 Kislev 5512 [17-12-1751], Abraham Boaz Postelein
De joodse administratie werd in het Jiddisch en in het Hebreeuws bijgehouden. P’osjtêlijn en Sjlindêrêr zijn letterlijke transcripties uit het Hebreeuws zoals gedaan door Jits van Straten in ‘Circumcisions & Births in Amsterdam 1697-1811’ (2004). Voor een toelichting zie de inleiding aldaar.
[8] ‘Circumcisions & Births in Amsterdam 1697-1811’ (2007), Jits van Straten. p.181
03-05-1750 besneden, Porcelijn, Abraham vv Juda Levie bsn 1287, 350 (zoon van Abraham Boas Postelein)
03-05-1750 besneden, Porcelijn, Abraham vv Juda Levie bsn 1293, 80 (zoon van Abraham Boas Postelein)
19-07-1751 besneden, Porcelijn, David vv David bsn 1293, 138 (zoon van Abraham Boas Postelein)
19-07-1753 besneden, Postelein Alexander Ziskind ben Abraham bsn (zoon van Abraham Alexander Postelein)
[10] J.J.Boas Berg in: Catalogus van de ‘Historische Tentoonstelling van Amsterdam 1876, p.137. Zie ook de advertentie van E.M. Digtmaker & Zn. in het Algemeen Handelsblad van 02-05-1837
[11] O. du Sartel: Le porcelaine de Chine ... 1881, p.216
[12] F. Brinkley: China: Its History, Arts and Literature 1905, p.237
[13] W.W. Winkworth The Delft Enamellers 1928, in: The Burlington Magazine for Connoisseurs Vol. 52, No. 303 p.296
[14] A. Biancalana (2022) Gli hausmaler su porcellana: un fenomeno complesso e ancora poco conosciuto. Parte VI, in Antiqua, mei 2022. — citaat is een Engelse Google-translate vertaling uit het Italiaans. Haar conclusie over de porseleinschilders, dat: ‘It seems that this activity was concentrated in Delft, Makkum and Harlingen, perhaps to a lesser extent in Rotterdam and also Amsterdam’ is duidelijk verkeerd)
[15] Gemeentearchief Amsterdam, 5061 Inventaris van de Archieven van Schout en Schepenen, 1287-1300 Schep. Minuut reg. Der requesten… 1709 - 181:
KLAC02054000090 (abusievelijk staat hier Realeneiland i.p.v. Roeterseiland vermeld, dat aan de geheel andere kant van de stad ligt)
[16] S. Bleekrode: Porseleinschilderen, in het Tijdschrift ‘De Volksvlijt’ 1856; Pag. 133 en verder.
–––o–O–o–––
Onderdeel van Tom's Thuisserver
19/10/2022
